abdulhak şinasi hisar- fahim bey ve biz

"fahim" ismi aslında arapça'da olmayan bir isimdir. dolayısıyla "fahim" yanlış bir isimlendirmedir.  niye yazıyorum bunları; çünkü romanımızın baş karakteri fahim bey de neredeyse toplumda olmayan biridir de ondan. izah edeyim;

abdulhak şinasi hisar, fahim bey karakterini bir hülya adamı olarak kurgulamıştır. aksiyon adamı değildir fahim bey. teorisi güçlü ama ne yazık ki pratiği yok denecek kadar azdır. kahramanımız londra ataşeliğinde bir süre görev yapmış, çok okuyan, kültürlü ve vizyonu olan biridir. her gün düzenli olarak bir türkçe bir de fransızca gazete okumadan edemez. dünyada gelişen olaylardan günü gününe haberdardır. fahim bey'e göre dünya üzerinde olan hiçbir olay birbirinden bütünüyle bağımsız değildir. bunlara ek olarak; fahim bey'imiz inanılmaz derecede iyi niyetli (optimist), nezaketli (eski istanbul beyefendisi) ve bir o kadar da talihsizdir. 

fahim bey talihsizdir; çünkü toplum tarafından anlaşıl(a)mamak gibi büyük bir sorunu vardır. davranışlarına, sözlerine cemiyet bir anlam verememektedir. nitekim ömrünün sonunda deli damgası yemekten de  kurtulamamıştır. arkadaşları tarafından yadırganmasının sebeplerinden biri olarak; sırf memelekette olan babasını inkisar-ı hayale uğratmamak ve kendine olan güvenini boşa çıkartmamak adına istanbul'da kiraladığı 23 odalı konak sayılabilir. üstelik bu konakta yalnız yaşamakta ve kirayı da zor denkleştirmektedir. sebeplerden ikincisi olarak; devlet tarafından londra'ya  görevli olarak gittiğinde türk'ün şanını yurtdışında yüceltme adına ilk iş olarak en pahalı terzilerden, sonrasında bütün ömrü boyunca giymek zorunda kalacağı  ve  parasını yıllarca taksitlerle ödeyeceği elbiseler diktirmiş olması sayılabilir. deli damgası yemesine sebep olan son ve en büyük çılgınlık olarak da; serbest teşebbüsün yaygınlaşmaya başladığı ikinci meşrutiyet döneminde, devlet kapısındaki görevinden ayrılarak özel teşebbüs için galata'da iş yeri kiralaması sayılabilir. fahim bey, sinek avladığı bu iş yerine her gün aynı saatte gider ve sabahtan akşama kadar dışarı çıkmadan orada kalır. akşam da aynı vakitte evine döner. herkes, kapıcı dahil fahim bey'in iş yerinde uyukladığını sanır; ama işin aslı öyle değildir. fahim bey, gerçekten özel teşebbüs anlaşmaları yapıyormuşçasına hayali resmi yazılar, hayali sözleşmeler, gelir gider defterleri, kar zarar hesapları, hayali yönetim kurulları ve çalıştırdığı işçilerin listelerini sitemli olarak (aylık, yıllık) tutmaktadır. bu belgeler de fahim bey, kirasını bir kaç ay ödeyemediği için, iş yerini boşaltmak zorunda kaldığında ve utancından kendisi gidemeyip başkasını gönderdiğinde nihayet ortaya çıkmıştır. işte fahim bey'in bu son olayı toplum gözünde bardağı taşıran son olaydır.

abdulhak şinasi hisar, kendisiyle yapılmış bir röportajında "fahim bey ve biz" eserini roman olarak değil de hikaye olarak isimlendirir. hisar, eserlerini hatıralarından ve gözlemlerinden yola çıkarak oluşturduğunu söyler. 

fahim bey ve biz dönem olarak, ikinci meşrutiyet devrinde geçer. olay kurgusu hareketli değildir. 22 bölümden oluşan romanda özellikle son bölümlerde hisar, fahim bey'i anlatmayı bırakmış ve kendisinin hayat, yaşlılık ve ölümle ilgili kişisel değerlendirmelerine yer vermiştir. bu romanın teknik kusurlarından biri sayılabilir. (bu arada sözü geçmişken, hisar'ın yaşlılık ile ilgili tespitleri tekrar tekrar okunmaya değer) romanda yazar aynı zamanda anlatıcıdır da. 

abdulhak şinasi hisar'ın başarıyla kurguladığı karakteri fahim bey, toplumun tepkilerini önemsemediği, bildiğini okumaktan vazgeçmediği ve inandığı gibi yaşamayı seçtiği için yel değirmenlerine saldıran bir "don kişot", saatlere olan merakı ve düzen takıntısı nedeniyle saatleri ayarlama enstitüsündeki "hayri irdal", pratiği ve eylemi güçlü olmadığı için de bir "oblomov"sayılabilir.

abdulhak şinasi hisar'ı hem maziye, geleneğe olan özlemi, hem de kullandığı osmanlıca ağırlıklı dili nedeniyle tanpınar'a çok benzettim. hisar dile oldukça hakim ve anlatımı da tercih ettiği ağır sözcüklere rağmen, okuyucuyu yormayacak kadar akıcı.

peyami safa- matmazel noraliya'nın koltuğu

"matmazel noraliya'nın koltuğu" uzun zamandır kendisini okumam için bana çağrıda bulunuyordu. şu ölümlü dünyada, nihayet kitabı okuma fırsatı buldum. bundan sonra artık ismi geçtiğinde söyleyecek sözlerimin olacak olması mutluluk verici. romanı, okurken çok keyif aldım. hatta biraz daha ileri giderek: peyami safa'nın okuduğum en iyi romanı diyebilirim. romanı büyük bir merakla ve zaman zaman da korkarak okuduğumu söyleyebilirim. o kadar ki, okuduğumda korkumdan sırtımı kapıya veremediğimi fark ettim. bir de kapının yarı aralık durması roman boyunca ve sonraki birkaç günde de beni tedirgin etti. bende böyle duygulara sebebiyet veren bir roman oldu; matmazel noraliya'nın koltuğu.

peyami safa, romanı 1949 yılında yazmış. yazarın son dönem eserlerinden. safa'nın dili ve anlatımı, romanın  ustalık dönemi eseri olduğunun belirtilerinden sadece ikisi. matmazel noraliya'nın koltuğu romanının peyami safa eserleri arasında hak ettiği şöhrete sahip olmadığını düşünüyorum. zira kitap, peyami safa'nın gerek işlediği sıra dışı konular ve gerekse de romanda ilk olarak denemeye çalıştığı teknikler bakımından ilgiyi ve övgüyü hak ediyor. dilerim matmazel noraliya'nın koltuğu romanı,  ilerleyen zamanlarda edebiyat camiasında ve okuyucu nezdinde hak ettiği değeri görür.

hikaye-i "noraliya" ? 

noraliya'nın asıl adı nuriyedir. annesi rum olduğu için ismi ilk başlarda söyleyememekte (nurya, nurilya, noraliye demekte) sonralarında ise bilinçli bir tavır olarak "noraliya" demektedir.

sıra dışı karakterler:

ferit: baş kahramandır. tıp'ta dört yıl okuduktan sonra, mezun olmadan felsefe'ye kaydolmuştur. bu aslında ferit'in ruh dünyasının izahı için yeterlidir. tıp'ta okurken materyalist, maddeci, tabiatçı, akılcı, pozitivist olan ferit, mutlu ol(a)madığını görünce felsefe'ye kaydolmuştur. ferit'in ihtiyacını hissettiği ve arayışta olduğu; ispiritizma, ruh, mana, duygu, metafizik, para psikoloji ve gayb'tir. altı günlüğüne kaldığı pansiyonda başından olağanüstü olaylar geçer. ferit bu süre boyunca halisünasyonlar, histeri krizleri ve baygınlıklar geçirir. sürekli kendisini kara bir köpeğin takip ettiğini ve geceleyin gelip yatağına yattığını görür. bir gece, çıplak bir kadın ferit'in odasına gelip, ferit'in boğazını sıkarak onu öldürmeye çalışır. çoğu geceler uykusunda kabuslar görür ve çığlıklarla uyanır. yolda giderken gözlerinin önünden hayaletler geçer. ferit'in deli gibi sevdiği bir kız vardır: selma. roman boyunca selma'yı sayıklar. ona kavuşmanın hayallerini kurar. ferit'in en büyük sorunu (kendi ağzından) : fantezileriyle realite arasındaki hududu bulamamaktır.

matmazel noraliya: müslüman bir baba ile hristiyan (rum) bir annenin çocuğudur. çocukluğunda babaannesi tarafından ciddi bir islami eğitime tabi tutulmuş ve noraliya, müslümanlığı özümsemiştir. roman boyunca annesiyle noraliya arasında bir din ve medeniyet krizi, çatışması vardır. anne hristiyan, noraliya müslümandır. annenin sürekli italyanca ve fransızca konuşmasına rağmen noraliya sadece türkçe karşılık verir. anne noraliya der, kız kendisine nuriye denmesini ister. matmazel noraliya bahtsızdır. (kendi ağzından): hayatı boyunca ne istediyse olmamış ne istemediyse olmuştur. sevdiği kişiye de kavuşamayınca kendisini, toplumdan soyutlar. insanlara, topluma öfkelidir. tecrit hayatı sürmeye karar verir. özel olarak yaptırdığı koltuğunda kendini  ibadete verir. gündüzleri bile perdeleri kapalı olan odada gece-gündüz kandil yanar. matmazel noraliya, zaman mefhumunu unutmak için saatlere bakmayı bırakır, odasındaki saatleri kaldırtır. 32 yıl boyunca kendini kapattığı odasından  nadiren çıkar. ömrünün sonlarına doğru olağanüstülükler göstermeye başlar. matmazel noraliya, etrafındaki hastalara, yaşlılara şifa dağıtmaya başlamıştır. o kadar ermiştir ki; saat kullanmayı bırakalı ve zamanı takip etmeyeli 32 yıl geçtiği halde öleceği günü, öncesinden saatini bile söyleyerek haber verir.

matmazel noraliya'nın koltuğu

matmazel noraliya, sevgilisi intihar edince dünyadan elini eteğini çeker ve kendini dış dünyaya kapatır. marangozdan kendi ölçülerinde bir koltuk yaptırır. konaktaki odaya kapanarak 32 yıl boyunca gece gündüz bu koltukta vaktini geçirir. bu koltuk, noraliya'nın ben'inden kaçtığı, ben'inden kurtulmaya çalıştığı koltuktur. noraliya, nihayetinde fena fillah'a ulaşır. dili de kalbi de durmadan allah'ı zikreder. geceleri çok az uyur. vaktinin çoğunu allah'ı tesbih ve ibadetle geçirir. bu koltuk, noraliya'nın menfi ben'inden, duygularından, dürtülerinden, nefsinden, arzularından kurtulduğu koltuk olmuştur. bu koltukta noraliya, ben'ini kaybetmiş; allah'ı bulmuştur.

zehra: çocukken şahit olduğu yangın sonrasında lal olmuştur. ancak doğaüstü sezgilere sahiptir. örneğin elinde sakladığın kibrit çöplerinin sayısını net olarak bilebilmektedir. bazı olayları öncesinden görüp, söyleyebilmektedir; mesela ferit'in teyzesinin bıçakla öldürüleceğini bir gün öncesinden ferit'e söylemiştir. zehra, uyurgezerdir, geceleri çıplak bir vaziyette dolaşır.

vafi bey: pansiyonun sahibidir. ferit'in başına gelen metafizik olayları, taife-i cin in işi olarak görür. çözüm olarak da ferit'e ayet- el kürsi' yi okumasını tavsiye eder. nitekim ferit'in okuduğu ayet- el kürsi çoğunlukla işe yarar. bir defasında da astım krizinde olan ferit'e "allah'ım" dedirtir ve ferit rahatlayarak, nefes almaya başlar.

peyami safa, iki bölüm olarak kurguladığı romanın ilk bölümünde modern, eğitimli, materyalist ve inançsız ferit'in bunalımlarını, çatışmalarını ve inanç krizlerini işlemiştir. ikinci bölümde ise; kafasındaki sorulara matmazel noraliya'nın konağı'nda cevap bulan ferit'in burada mutluluğu bulması ve huzura kavuşması anlatılmıştır. ferit, bu konakta ruhunu ve kalbini tatmin etmeyi öğrenmiştir. dolayısıyla romandan yola çıkarak, safa'nın maddeye karşı manayı, akla karşı ruhu, inançsızlığa karşı imanı öne çıkardığı söylenebilir. bu yönüyle "matmazel noraliya'nın koltuğu" romanı tezli bir roman sayılabilir.

metin kaçan- ağır roman

metin kaçan, bir kaç gün önce boğaz köprüsünden atlayarak yaşamına son verdi. olay halen taze. gündemde sık yer buluyor. üniversite yıllarında okuduğum ağır roman ve fındık sekiz romanları dolayısıyla bir tanışıklığım vardı metin kaçan ismiyle. ama ne yüzünü görmüştüm ne de başından geçmiş talihsiz olaylardan haberim vardı. demek ki metin kaçan'la tanışmam için ölmesi gerekiyormuş.

metin kaçan, karikatürist, oyuncu hasan kaçan'ın kardeşi. 1995 yılında sevgilisine tecavüz ve ağır darptan ceza evinde 8 ay yattı. olayın vuku bulduğu gece esrar sigarası sardıklarından, kafalarının bin beş yüz  olduğunu ve o gece gerçekle hayalin iç içe geçtiğini söyler röportajlarında. darp olduğunu ama tecavüzün kesinlikle olmadığını söyler. mahkeme kararı da tecavüz olmadığını söyleyerek metin kaçan'ı doğrular nitekim. ceza evinde aynı anda 11 kişi tarafından şişlenir. ölümden kıl payı döner. ceza evinden çıktıktan sonrası da kolay olmaz  tabi. çevresinden dışlanır, iş bulamaz ve travmatik, zorlu bir hayat sürer. ve nihayet 2013 ocak ayında boğaz köprüsünden geçerken, bindiği ticari taksiyi durdurup, kendini köprüden boşluğa bırakarak bu ızdıraplarına son verir.

ağır roman, 1990 yılında yazılmış, yazıldığı dönemde büyük ses getirmiş bir romandır. kitap, daha sonra yönetmen mustafa altıoklar tarafından sinemaya aktarıldı. filmde gıli gıli salih'i okan bayülgen, manitası tina'yı ise müjde ar canlandırdı.

ağır roman, bir yeraltı (underground) romanı örneğidir. zira metin kaçan'ın anlattığı mekan, beyoğlu'nun arka sokaklarındaki kolera mahallesidir. yazarın çocukluğu da dolapdere'de geçtiği için bu mekanları ve kişileri büyük bir başarıyla tasvir eder. kolera mahallesinde kadın satıcıları, pezevenkler, fahişeler, travestiler, tamirci ergen çıraklar, şoparlar, bitirimler kol gezmektedir. kolera'da bir de eski mahalle kabadayıları vardır.

ağır roman'da, "argo" başroldedir. yazar kolera'da konuşulan argo'nun en ince söyleyişine bile hakimdir. metin kaçan karakterleri ustalıkla ve doğallıklarını kaybettirmeden konuşturur. bu da romana, kolera'ya ve sakinlerine inanılmaz bir sahicilik kazandırır.

ağır roman'ı okurken bir argo sözlüğü oluşturmak şarttır. kolera mahallesinde kullanılan dil kenar mahalle ve varoşların dilidir. dili en kirli ve en hoyrat kullanan, itibarı ve şöhreti en hak edendir. kolerada ne kadar güçlü olduğun, dilindeki argodan anlaşılır. ağır roman'daki bir kaç argo kullanım ve anlamları ise şöyledir:

kevaşe: fahişe

pezo: pezevenk, kadın satıcısı

manita: sevgili

şopar: çingene çocukları

gafti: kapkaç, hırsızlık

covinolar: mahalledeki gayr-ı müslimler

mitra: kadın "dost"

mazın: para, kuruş

zarbo: polis

kofti: yalan, sahte

zamalifka: erkek cinsel organı

matiz: uyuşuk, sarhoş.

ağır roman'da argonun yanında erotik bir anlatım da söz konusudur. kolera'da cinsellik, güçlülerin ulu orta yaşadıkları ve göstermekten haz duydukları bir şeydir. zayıflar ve genç ergenler ise cinsel deneyimlerini gizli, saklı ve kuytu yerlerde yaşamak zorundadırlar. ağır roman'da; eşcinsel ilişkiler, kerhane sahneleri, hayvanla ilişkiye girme ve hatta ölüyle ilişkiye girme (nekrofili) bile vardır. kolera'da erkekler de kadınlar da aldatmaya meyilli ve isteklidir. kolerada herkesin bir "dostu"nun olması vakay-ı adiye'dendir.

kolera'da insanlar kelle koltukta gezmektedir. yankesiciler, bitirimler, kapkaççılar, hırsızlar, kabadayılar arz-ı endam etmektedir. her an bıçaklama, şişleme, faça atma olayları görülebilmektedir. kolera mahallesinde erkekler güç gösterebildikleri ve meydan okuyabildikleri kadar vardırlar. kolera erkekleri, gülmeyi eksiklik ve zayıflık sayar. kolera'da merhamet edene, göz yaşı dökene kimse acımaz.

ağır roman, türk edebiyatının belki de en ilginç ilk satırlarına, giriş cümlelerine sahiptir. ağır roman'ın ilk satırı şöyle başlar: "kolera sokağının en kral kevaşesi eda, yatıştan sonra apış arasını yıkadığı suyu, hurdaya çıkmış metal artıklarından yapılma kerhanenin pencere iskeletinden şık bir figürle boşluğa saldı." böyle bir giriş bile okuyucuyu sarsmaya ve - noluyo lan ! dedirtmeye yeter.

kolera mahallesinin anayasası racon'dur, kural koyucuları, kabadayılar'dır, kolera da kanun varsa bela da vardır.

kolera mahallesinde kullanılan deyimlerden birkaçı olarak:

voli vurmak,

allah'ını kaydırmak,

askıntının allah'ı olmak,
akoz etmek,
matiz olmak  sayılabilir.

ağır roman'daki unutulmaz şahıs kadrosu ise şöyledir:

gaftici fethi, fil hamit, gıli gıli salih, tilki orhan, arap sado, orso, mimi usta, tıbı, paganini fikret, tina ve puma zehra.

romantik ve gaddar bitirim: gıli gıli salih

gıli gıli salih, kabadayılığı miras olarak arap sado'dan alır. arap sado, mahallenin hatırı sayılır delikanlısı, ağır abisidir. can vermek üzereyken - salih, koçum, namım, şanım, her şeyim senin.  diyerek kendisine varis ve veliaht olarak gıli gıli salih'i işaret eder. salih de arap sado'nun çakısını alarak bu kutsal vazifeyi kabul etmiş olur.

kolera'da herkesin bir lakabı vardır. salihe "gıli gıli" lakabının takılmasının da pek tabi, bir hikayesi vardır: mahalleye bir seri katil dadanmıştır. bu katil, geceleyin kolera'da dolaşan bir kaç kişiyi şişleyerek öldürmüştür. mahalleli, bu işi çözse çözse salih çözer demektedir. salih, nihayet uğraşları sonucu seri katli yakalar. salih, seri katilin bir kulağını kesse "gıli" lakabını alacaktır. ama salih diğer bitirimlerden farklıdır. seri katili polislere teslim etmeden evvel iki kulağını da kesmiştir. bu yüzden ona "gıli gıli" salih denmiştir. salih'e de normal bir lakab alması yakışık almaz zaten; çünkü o kolera'nın şimdiye kadar yetiştirdiği bitirimlerin en romantiği ve en gaddarıdır.

ağır roman'daki aforizmalardan, güzel söyleyişlerden örnekler sunmadan ağır roman'ı anlatmış ol(a)mam:

sakalsız ve bıyıksız bu aleme çıkmak, üstelik de yakışıklı olmak suçtu, hem de en affedilmez suçtu.

gıli beynindeki intikam düşüncesinin kontağını kapatıp olayı sakinleştirmek için el frenini kopartırcasına çekti. intikam !

kırk bin sözcük arasından yine o sıradan ve kaba cümleye esir oldu. - seni seviyorum.

hay kırk bin ustura ! hay bin beş yüz şeytan !
şut çekecekmiş gibi kaleciyi yatırıp, üç rekat namaz kıldırdıktan sonra, softaların kalecisinin solundan topu filelere gönderdi.

gıli gıli salih, sevgilisi tina tarafından aldatılmıştır. salih, tina'ya mahalleli önünde namını kurtaracak kadar bir ceza verir. ne var ki salih artık yalnızdır. ağır roman'ın sonunda gıli gıli salih esrar çekip kafasının bin beş yüz olduğu bir gün bilek damarlarını keserek hayatına son verir; çünkü "kolerada arkadaşsız yaşamak ölümdür ! '"

yazılışı üzerinden 23 yıl geçmiş olmasına rağmen yazılan türk yeraltı romanlarından hiçbiri ağır roman'nın diline ve anlatımına ulaşamamıştır. metin kaçan, ağır roman'dan sonra fındık sekiz, adalara vapur, harman kaplan kitaplarını yazmış ama hiçbiri ağır roman'ın ününe ulaşamamıştır. (bunda toplumun, yayınevlerinin, medyanın  metin kaçan'a sansür uygulamasının yanısıra metin kaçan'ın yaşadığı talihsiz olaylar sonucu psikolojisini ve benliğini toparlayamaması da etkili olmuştur denebilir)

metin kaçan, ağır roman'daki baş karakter gıli gıli salih gibi bir berberin oğlu ve aynı zamanda da çırağıdır.  ortaokul mezunudur. kimilerinin iddiasına göre ağır roman'da anlattığı kolera mahallesi gençliğini geçirdiği dolapdere'dir. bu kadar benzerlikten sonra maalesef metin kaçan, ağır roman'daki kurmaca karakter gıli gıli salih gibi kendi isteğiyle hayatına son vererek;  yarattığı kahramanın akıbetini de paylaşmıştır.

oğuz atay- günlük

günlük kitabı, rahmetli oğuz atay'ın düzenli olmasa da yedi yıl boyunca tuttuğu günlük yazılarını içeriyor. kitabın güzel tarafı yazarın el yazısının karşısına matbu harflisinin de konmuş olması. oğuz atay'ın güzel bir el yazısı var.

şahsım adına kitabı bir çırpıda okuduğumu ve okumam boyunca büyük zevk aldığımı söyleyebilirim. günlükten öğrendiklerim de cabası. günlüklerini okuduktan sonra oğuz atay'a yakınlığım daha da arttı. atay, son zamanlarında yalnızlıktan ve anlaşıl(a)mamaktan fazlasıyla şikayetçi. yazdıklarının edebiyat ortamlarında makes bulmadığını kendisi de görüyor ve soruyor da zaten "ben burdayım sevgili okur, sen nerdesin?"

atay günlüğünün ilk sayfasında, sevgilisi sevin, yurt dışına gittiğinden ve kendisi de kimseyle konuşmak istemediğinden bu defteri aldığını söyler. "bu defter kaydetsin beni. dert ortağım olsun. kimseye söyleyemeden, içimde kaldı, kayboldu dediğim düşüncelerin, duyguların aynası olsun. kimse dinlemiyorsa beni -ya da istediğim gibi dinlemiyorsa- günlük tutmaktan başka çare kalmıyor. canım insanlar! sonunda, bana, bunu da yaptınız." diye yazar.

günlük, aynı zamanda yazarın yazmayı tasarladığı romanlarının, hikayelerinin, tiyatro oyunlarının oluşturulduğu, bunlarla ilgili notların tutulduğu, teknik kurguların planlandığı bir görev de ifa ediyor. dolayısıyla okur günlüğü okurken atay'ın eserlerini oluştururken ki çalışma, yazma tekniklerini de yakından görmüş oluyor. bu yönüyle bence çok değerli. günlük bir edebiyat laboratuvarı hüvviyetinde.

günlükten yola çıkarak yazarın kimselerce anlaşılmadığına tanıklık ediyoruz. eleştirmenler yazarın yazdıklarına tepkisiz kalmaktadır. yazarın buna canı fena halde sıkılır. dönemindeki yazarları da isim vermeden eleştirir atay. basit yazdıklarından dem vurur. edebiyat camiasında cepheleşmeler, çeteleşmeler olduğunu söyler. edebiyat camiasında da tekelleşme olmuştur. köşe başlarını belli başlı kimselerin tuttuğunu, bunların istediklerini göklere çıkarttıklarını, istemediklerini ise yerin dibine batırdıklarını söyler. edebiyat eleştirmenlerinin kendi yazdıklarına kayıtsız kalmalarını ise yazdıklarını anlamamalarına bağlar.

oğuz atay, çok okuyan bir tiptir. hatta belli dönemlerde evine kapanır. bol bol roman teorisi kitapları okur. bu dönemlerde mümkün olduğunca sokağa çıkmamaya çalışır. planlı okumalar yapar. iyi bir okurdur atay. yabancı klasikleri okur. türk edebiyatından özellikle üç ismi değerli bulur. bunlar halit ziya uşaklıgil, ahmet hamdi tanpınar ve kemal tahir'dir. bu üçlünün yazdıklarıyla ayrı alakadar olur ve kafa yorar.

günlüğünde bir üçleme roman yazmak istediğini söyler atay. "devlet", "toplum" ve "birey" isimlerinde olacaktır bu üçleme. ayrıca "türkiyenin ruhu" adında bir roman da yazmaktadır. ne yazık ki bunları tamamlayamadan öldü oğuz atay. kim bilir, belki düşündüklerini yazmış olsaydı bugün çok farklı bir edebi iklimde olurdu türkiye.

1970 yılında ilk romanı tutunamayanları yazan oğuz atay, aramızdan sadece yedi yıl sonra 1977'de ayrıldı.  anlayacağınız edebiyatımızdaki oğuz atay efsanesi sadece yedi yılın mahsulü. aramızdan erken ayrılması edebiyatımız için büyük bir kayıp. ruhun şad olsun oğuz atay.

sözü yazının ustasına bırakarak bitirelim:

düşüncem geç gelişti, biraz geç başladım; biraz da erken bırakmak zorunda kalıyorum. (ölümünden iki ay önce günlüğünden)

geleceğini kaybetmek, yaşanan zamanı da boşlaştırıyor. (kanserle yüzleşirken)

acıklı not: günümüzde kitapları basım rekorları kıran oğuz atay'ın, hayattayken hiçbir kitabı ikinci kez bile basılmamıştır. şimdi gel de atay(ist) olma !

reşat nuri güntekin- yeşil gece

efendim rivayete göre atatürk, 1926 yılında reşat nuri'yi çağırır ve der ki inkılaplarımızı halk nezdinde anlatacak, benimsetecek bir roman yaz. bunun üzerine reşat nuri sipariş kitabı olan yeşil gece'yi yazmaya koyulur.

yeşil rengi sembol bir renktir romanda. bütün kokuşmuş, paslanmış, köhnemiş, islami ilimler okutulan medreseleri temsil eder. ulu kişilerin, evliyaların kabirlerinde geceleri yanan yeşil kandillerin rengidir. reşat nuri roman boyunca medreselere, medreselere mollalarına, softalara çatar durur. mollaları, softaları çıkarları peşinde koşan, yobaz, gerici, cahil adamlar takımı olarak yansıtır. medreselerde verdikleri eğitim çağdışı, işlevini çoktan yitirmiş ve tamamen dünyevi çıkar sağlamak içindir. medreselerde bir çıkar hiyerarşisi vardır. mollalar kendi aralarında toplanan gelirleri bölüşürler. ramazan aylarında köylere cer toplamak için çekirge sürüleri gibi dağılırlar. halkı yönlendirme ve galeyana getirme konusunda ustadırlar. başları sıkıştıklarında bu taktiğe başvururlar. bütün bu takımın romandaki temsilcisi hafız eyüp'tür.

reaşt nuri'nin hafız eyüb'e karşı konumladığı kahramanımız ise öğretmen şahin bey'dir. şahin bey, medresede bir dönem eğitim görmüş, medresenin iç yüzünü bilen biridir. muallim okulunu bitirdikten sonra çekilen kur'a da herkes anadolu'dan kaçıp İstanbul'u isterken, o tersini yapar. kur'ası istanbul'a çıktığı halde becayiş yaparak sarıova beldesine gitmeyi kendine bir vazife görür. şahin bey, bir dönem eğitim gördüğü medreselerden rövanş peşindedir zira.

romanda iptidai(ilkokul) okullarla medreseler öğrenci kapma yarışı içerisindedirler. mollaların beldedeki siyasiler üzerinde nüfuzları vardır. memurlar mollaları karşılarına almaktan çekinirler. şahin bey ise tahmin edildiği gibi öyle değildir. mollalarla dalaşmaktan çekinmez. halkı aydınlatmayı yaşamının tek gayesi sayar. mollaların oyunlarını tek tek bozar. şahin bey, reşat nuri'nin de himmetiyle her şeyi bilmektedir netekim.

ne var ki yazarın da desteğini arkasına alan şahin öğretmen, bu savaştan mağlup çıkar. tüm çabalarına rağmen  çıkarcı molla güruhunu yenemez. romanın sonunda ankara'ya doğru yola koyulur.

uzun lafın kısası; yeşil gece tezli bir romandır. belli bir ideolojiyi benimsetmek amacıyla kaleme alınmıştır. yeni kurulmaya başlanan ilkokulları medreselere, öğretmeni mollalara üstün kılmak  gayesiyle yazılmıştır.

peyami safa- arsen lüpen istanbul'da

peyami safa, gazetelerde tefrika halinde yayınlanan cingöz recai polisiye serisini server bedi imzasıyla yazmıştır. peyami safa annesi server bedia isimden esinlenerek bu imzayı kullanmıştır.

cingöz recai, peyami safa'nın para kazanmak, geçimini sağlamak için yazdığı bir nevi piyasa işiydi. safa, türk edebiyatının en meşhur polisiye serisini cingöz recai'yle yakalamıştır. zenginden ç-alıp fakire dağıtan, merhametli, zeki ve insancıl hırsız karakteri cingöz recai'dir. cingöz recai, türk edebiyatının robin hood 'udur. cingöz recai, sempatiktir. hırsızlık yapmasına rağmen okuyucuların kalbinde yer etmiştir. peyami safa'nın cingöz recai karakterini oluştururken ünlü fransız, hırsız roman karakteri arsen lüpen'den etkilendiği söylenenbilir. zira arsen lüpen, silahtan ve kandan nefret eder. çapkındır, naziktir ve ç-aldığı paraların bir kısmını fakirlere ve muhtaçlara dağıtır.

mehmet rıza ise cingöz recai'yi yakalamak için gecesini gündüzüne katan uyanık, kendinden emin ve işine aşık bir komiserdir. cingöz recai'yle başa çıkabilen tek kişidir. polis teşkilatında hatırı sayılır bir namı vardır. teşkilatın medar-ı iftiharıdır. sherlock holmes misali ipuçlarını itinayla toplar, hiç kimsenin aklına gelemeyecek akıl yürütmeleri yapar, olaylar arasında bağlantılar kurmada usta bir komiserdir. işine deli gibi aşıktır.

mehmet rıza, polis teşkilatından emekli olmasına rağmen, meşhur hırsız arsen lüpen'in istanbul'a geldiği öğrenildiğinde göreve çağrılır. mehmet rıza,  kendisine ihtiyaç duyan türk polis teşkilatını kıramaz ve arsen lüpen'i enselemek için iş başı yapar. 

roman da arsen lüpen'in yaptığı randevulu mücevher hırsızlığı, mehmet rıza'nın duvara gömülmüş olan kadının hayatını son anda kurtarması gibi heyecan verici olaylar anlatılır. bir ara mehmet rıza, cingöz recai ve arsen lüpen beraberce kötü kişilere esir olurlar. bu muhteşem üçlü burada birbirlerini daha yakından tanıma fırsatı bulur. arsen lüpen, türklerin ne kadar zeki insanlar olduklarını bu konuşmalar sayesinde kısa sürede anlar. üçlü bu esaretten işbirliği yaparak kurtulurlar.

romanın sonunda türk okuyucusunu bir sürpriz beklemektedir. cingöz recai, arsen lüpen'i kandırıp ç-aldığı bütün mücevherleri ve güzel fransız matmazel'ini de alıp kayıplara karışır. anlayacağınız bizim hırsız kahramanımız o kadar mahirdir ki arsen lüpen'e bile pabucunu ters giydirir. duygularımız okşanır ve roman bitirilir. hırsızlık bile olsa en iyisini biz yaparız di mi? e daha ne olsun !

ha unutmadan, fırlama hırsız cingöz recai tiplemesi sinemamızda da makes bulmuştur. cingöz recai karakterine rahmetli ayhan ışık başarıyla can vermiştir.

ahmet hamdi tanpınar- beş şehir

efendim tanpınar üstada devam. kitabımız beş şehir. tanpınar, kitabı üstadı, dostu ve en önemlisi de ustasına; yahya kemal'e ithaf etmiş. ilk başlarda tefrika halinde yayınladığı dört şehir'e ek olarak konya'yı da katarak kitap halinde basmıştır beş şehir'i.

kitapta sırasıyla ankara, erzurum, konya, bursa ve istanbul şehirleri yer almakta. kitap esasen bir şehrengiz. bir şehir güzellemesi. tanpınar, kitabın önsözünde kitabın yazılış gayesini açıklar: "hayatımızda kaybolan şeylerin ardından duyulan üzüntü ve yeniye karşı beslenen iştiyak." yazar, beş şehir kitabını çeşitli tesadüflerle bulunduğu şehirlerden hareketle yazmıştır. tanpınar, ya edebiyat öğretmenidir, ya müfettiştir veya görevli gitmiştir bu şehirlere.

kitabın en güzel tarafı bu şehirleri tanpınar'ın kaleminden okumak. zira tanpınar, şair kimliği dolayısıyla bize bir şehir tarihçisinden, turizmciden, arkeologtan, mimardan fazlasını vermekte. mazi, yaşanılan an ve ati şairin kaleminde mezc olmakta. tanpınar şehirleri tasvir ederken kendi izlenimlerinden, evliya çelebinin şehir ile ilgili anektodlarından, şehrin folklorik özelliklerinden, mimari yapılarından, musikiden, halk hikayelerinden sıklıkla yararlanır. bize de sadece tanpınar'ın yazabileceği bu müstesna şehrengizleri keyifle okumak düşer.

ankara

ankara, tanpınar'a daima dasitani ve muharib görünmüştür. tanpınar'ın muhayyilesinde ankara, millli mücadele yıllarında yeni kurulmakta olan başkent ankara'dır. ankara kalesi önemlidir. ilk yerleşim yerleri kalenin eteklerinde olmuştur. atatürk'ün ağzında sigarayla tepeye çıktığı fotograf ankara kalesi ile birlikte canlanır tanpınar'ın muhayyilesinde.

ankara'nın en mühim hadisesi ve konuşulan tek adamı mustafa kemal atatürk'tür.

hacı bayram veli, ankara bahsinde anlatılan önemli bir zattır. fatih sultan mehmed'in hocası akşemseddin, bir gece rüyasında boynuna geçirilmiş bir zincirin hacı bayram veli'nin elinde olduğunu görür. mürşidinin hacı bayram veli olacağını anlar ve yollara düşer. ankara'ya gelir. hacı bayram veli'nin dergahına intisap eder fakat iltifat görmez. akşam yemeği vakti hacı bayram veli bütün müridlerine kendi eliyle çorba dağıtır, ancak sıra akşemseddin'e geldiğinde onu atlar, çorba vermez. kalan çorbayı da dışardaki köpeklerin çanağına boşaltır. akşemseddin gider, köpeklerle birlikte çanaktan çorba içer. bunu gören hacı bayram veli akşemseddin'de kibirden zerre bulunmadığını anlar ve onu tekkesine talebe olarak kabul eder. akşemseddin daha sonra kaderin bir cilvesi olarak hacı bayram veli'nin halefi olur.

hacı bayram veli'nin insanla kainatı beraberce oluş halinde gösteren meşhur dizeleri şöyledir:

nagehan ol şara vardım, ol şarı yapılır gördüm,

ben dahi bile yapıldım, taş u toprak aresinde.

erzurum

tanpınar, erzurum lisesinde edebiyat öğretmenliği yapmıştır.

tanpınar erzurum'u ölüm şehri olarak tasvir eder. birinci dünya harbinde 60.000 olan şehir nüfusu 8.000'e kadar gerilemiştir. buna rağmen erzurum milli mücadele'ye ön ayak olmuş ve milli mücadele erzurum'dan başlamıştır.

evliya çelebi, erzurum'da gümrük katipliği yapmıştır. tanpınar, erzurum'un bir mahallesine veya semtine evliya çelebi'nin isminin verilmesi gerektiğinden bahseder.

bir zamanlar trabzon- tebriz ticaret kervan yolu nedeniyle erzurum, istanbul ve izmir gümrüğünden sonra en işlek gümrüktür.

kışlar uzun sürdüğü ve insanlar uzun kış gecelerinde kahvelerde toplanıp sohbet ettikleri için erzurum insanı hazır cevap ve nüktedandır. esprilidir. mizah duygusu gelişmiştir. erzurumlu zakir bey bunlardan biridir. ermeni nüfusunun türk nüfusundan çok olduğunu iddia eden avrupalı müfettişe ermeni mezarlarını göstererek, -nerde mezarları, bunlar ölülerini yemediler ya! diyerek hazır cevaplık örneği vermiştir.

tanpınar, atatürk'ün  erzurum lisesi'ni ziyareti sırasında kendisiyle konuşma fırsatı bulmuştur.

erzurum'da uzun kış gecelerinde battal gazi destanı, aşık kerem hikayeleri okunmaktadır.

konya

tanpınar, konya lisesi'nde edebiyat öğretmenidir.

konya, bozkırın çocuğudur. konya, insanı ya bir sıtma gibi yakalar, kendi alemine taşır; yahut da ona sonuna kadar yabancı kalırsınız.

selçukluların önemli liderlerinden olan alaeddin keykubat aynı zamanda mimardır. konya kalesinin planını kendisi çizmiştir. bir ziyafette oğlu tarafından  zehirlenmiştir.

anadolu türkleri ve konya iki büyük olay arasında sıkışmıştır. haçlı seferleri ve moğol istilası. türklerin anadolu'da yerleşik hayata geç girmelerinde bu iki hadisenin önemi büyüktür.

anadolu'da alevilikle birlikte hayderilik, kalenderilik, melamilik gibi tarikatler vardır.

selçuklu mimarisinin en zengin tarafı binaların cephesidir. cephede çadır motifleri işlenir. ince minarenin cephesi tiftikten dokunmuş bir sultan çadırına benzer.

konya, mevlana- şems,  sadreddin konevi, kubbe-i hadra.

mevlana şems ile tanıştıktan sonra yanında rübabı ile gezen, her coştuğu yerde sema eden bir adam olmuştur.

mevlana şems öldükten sonra kendisine arkadaş ve sırdaş olarak çelebi selahaddin'i seçmiştir.

mevlevi tekkesinde şu sözler şiardır:

gel gel kim olursan gel

kafir de olsan yahudi veya putperest de olsan gel

dergahımız ümitsizliğin dergahı değildir

yüz defa tövbeni bozmuş olsan yine gel. 

bursa

tanpınar, şimdiye kadar gördüğü şehirler arasında "bursa kadar muayyen bir devrin malı olan bir başka şehir görmediğini" söyler.

evliya çelebi bursa'dan söz ederken "ruhaniyetli bir şehirdir" der.

keçeci fuad paşa bursa için "osmanlı tarihinin dibacesidir" tabirini kullanır.

gümüşlü, muradiye, yeşil, nilüfer hatun, geyikli baba, emir sultan, konuralp.

bursada yeşilin manası çok başkadır, o ebediyetin rahmani yüzüdür. yeşil türbe, yeşil cami der demez ölüm muhayyilemizdeki çehresini değiştirir.

bursa osmanlı devletinin kurulduğu şehirdir. kaynaktır. çınardır. osman bey şeyh edebali'nin kızı malhun hatuna tutulur. şeyh, kızını osmana vermek istemez. osman, şeyhin evinde yattığı bir gece şu rüyayı görür. şeyh edebali'nin göğsünden bir ay çıkar ve büyüyerek tam bedir halinde osman'ın koynuna girer. o zaman osman'ın göğsünden üç kıtayı dallarının arasına alan, büyük bir çınar ağacı büyür. böylece osman, imparatorluğun bütün zafer tarihini rüyasında görür. rüyayı dinleyen edebali kızını osman'a vermeye razı olur.

bursa ilk önce edirne'nin kendisine ortak olmasına, sonra istanbul'un tercih edilmesine kim bilir ne kadar üzülmüş ve nasıl için için ağlamıştır. her ölen padişahın, her öldürülen şehzadenin cenazesi şehre getirildikçe bursa'nın kalbi bir kez daha burkulur. -benden uzak yaşıyorlar, ancak öldükleri zaman bana dönüyorlar. bana bundan sonra sadece onların ölümlerine ağlamak düşüyor, der.

bursa, sudan ibarettir. kara çelebizade aziz efendi bursa'ya yüzlerce çeşme yaptırmıştır. günün her vaktinde bir yerlerde durup kulağına gelen su seslerini dinlemeye bayılır.

andre gide, bursa'daki yeşili en iyi anlayan yazardır.

iklimimizde gülden sonra bayramı yapılacak tek çiçek; erguvan'dır.

kul hasan:

arı biziz, bal bizdedir,

bahçe biziz, gül bizdedir.

istanbul

beş şehir kitabında en uzun bahis istanbul bahsidir. 91 sayfa boyunca istanbul anlatılmaktadır.

tanpınar, istanbul babam için; eşi bulunmayan büyük camilerin, güzel sesli müezzinlerin ve hafızların şehridir, der.

beyoğlu, paris taklidi olması hasebiyle yoksulluğumuzu, üsküdar ise kendimize yeten değerlerimizi, mirasımızı sembolize eder.

istanbul yangınları yüzünden otuz, kırk senede bir yeni baştan yapılır.

eski istanbul bir terkibti. bu terkib; manalı-manasız, eski- yeni, yerli- yabancı, güzel ile çirkinin bir terkibiydi.

eski istanbul'un bayramları başka olurdu. bayram sabahı güneş bile başka türlü, adeta ruhani doğardı.

mimar sinan geldiği zaman imparatorluk mimarlığının iki problemi vardı. bunlardan biri kubbe, öteki de cephelerin düz duvar biteviyeliğiydi. sinan, ikisiyle de oynadı. kubbeyi içerden mabedin üstüne mesnetileriyle alakası görünmeyecek şekilde astı. dışardan yarım kubbe küçük gerdanlık kubbeler şeklini verdi.

mimar sinan, istanbul mimarisine  damgasını vurmuştur. mihrimah sultan camisi, rüstem paşa, piyale, kılıç ali, sokollu camileri, medreseleri, su kemerleri, türbeleri, çeşmeleri, sarayları, köşkleri, küçük mescitleri ile istanbul'u baştan başa fethetmiştir. sinan, bir ananeyi tek başına tüketen, kendinden sonra gelene pek az şey bırakan bir sanatkardır.

kanuni, baki ve sinan aynı dönemde yaşamışlardır. kanuni baki'yi boğaz gezmelerine götürürmüş. kanuni ölünce baki, kanuni mersiyesi'ni yazmış. mimar sinan ile baki tanışırlar mıydı acep?

büyük mimarlarımız daima eserlerinin yanında birkaç çınar veya serviyi eksik etmezlerdi. bilirlerdi ki toprağa emanet edilmiş bir ağaç, mahalleye, semte hatta cemiyete, bütün bir imana emanet edilmiş bir değerdir. iki ağaç türk mimarisinde, muhayyilesinde ve sanatında iz bırakmıştır: çınar ve servi.

yapmasını çok iyi bilen şark, muhafaza etmesini bilmez.

eski istanbul konaklarında sahiplerinin zenginliğine göre altmış, yetmiş cariye ve köle yaşardı. konaklar ahşaptan yapıldığı için yangınlarda kül olurlardı. konaklardaki halı, kumaş, kürk, sanat eşyası, yazma kitap, mücevherler, kısacası her yangında bir servet kaybolurdu.

istanbul'a kimliğini verenler; mimar sinan, sedefkar mehmet usta, ıtri, seyyid nuh, hafız post.

yahya kemal'in etrafında çıkarılan dergah mecmuasına; ahmet haşim, abdulhak şinasi hisar, mustafa şekip tunç, hasan ali yücel, ali mümtaz arolat, necmettin halil onan, mustafa nihat özon, nurullah ataç gibi isimler katılırlardı.

istanbul, parisi taklit ettikçe istikbalini tehlikeye atıyordu.

manzara bir ruh halidir. içinde bulunduğumuz duruma göre manzara anlam kazanır.

tıpkı kendimiz gibi, geçmiş zaman da bizdeki aksiyle tekevvün halindedir. kainatımızı nasıl kendi akislerimizle yaratırsak, maziyi de düşüncelerimizle, duygularımızla ve değer hükümlerimize göre yaratır, değiştiririz.

en büyük meselemiz budur: mazi ile nerede ve nasıl bağlanacağız. hepimiz bir şuur ve benlik buhranının çocuklarıyız, hepimiz hamletten keskin bir olmak veya olmamak davası içinde yaşıyoruz.

en iyisi bırakalım hatıralar içimizde konuşacakları saati kendiliklerinden seçsinler.